Pierwszy trymestr ciąży: podróż ku macierzyństwu

Pierwszy trymestr ciąży to niezwykle ważny okres, zarówno dla rozwijającego się dziecka, jak i dla przyszłej mamy. To czas pełen zmian, wyzwań, ale też radości i oczekiwania. W ciągu pierwszych dwunastu tygodni ciąży, w ciele kobiety zachodzą znaczące procesy adaptacyjne, a płód przechodzi przez najważniejsze etapy swojego rozwoju.

Rozwój dziecka w pierwszym trymestrze
Rozwój dziecka w pierwszym trymestrze ciąży jest fascynującym procesem. Każdy tydzień przynosi nowe zmiany i postępy. Oto szczegółowy opis tego, co się dzieje w każdym z pierwszych dwunastu tygodni:

Tydzień 1 i 2: Technicznie, pierwsze dwa tygodnie ciąży to okres przed zapłodnieniem. Cykl rozpoczyna się pierwszym dniem ostatniej miesiączki. W tym czasie organizm przygotowuje się do owulacji i potencjalnego zapłodnienia.
Tydzień 3: Zapłodnienie zwykle ma miejsce w trzecim tygodniu. Plemniki łączą się z komórką jajową, tworząc zygotę. Zygota zaczyna się dzielić, przekształcając w morulę, a następnie w blastocystę, która wędruje do macicy.
Tydzień 4: Blastocysta implantuje się w ściance macicy. Rozpoczyna się tworzenie podstawowych struktur, takich jak tarcza zarodkowa, z której rozwinie się płód, oraz przyszła łożysko i pępowina.
Tydzień 5: To kluczowy moment dla rozwoju organów. Zaczynają kształtować się pierwotne struktury serca, które wkrótce zacznie bić. Zaczyna się również formować układ nerwowy.
Tydzień 6: Rozwija się prymitywny układ krążenia, a serce zaczyna pompować krew. Twarz dziecka zaczyna nabierać kształtu, a na miejscu przyszłych rączek i nóżek pojawiają się pączki kończyn.
Tydzień 7: Serce dziecka bije regularnie. Rozpoczyna się formowanie mózgu, a na głowie pojawiają się obszary, gdzie rozwiną się oczy i uszy.
Tydzień 8: To koniec embrionalnego okresu rozwoju. Dziecko ma już podstawowe organy, w tym serce, nerki i wątrobę. Kończyny zaczynają się wydłużać, a palce rąk i nóg zaczynają się formować.
Tydzień 9: Dziecko jest teraz uznawane za płód. Rozpoczyna się rozwój kości, a organy wewnętrzne nadal się rozwijają. Dziecko zaczyna wykonywać pierwsze ruchy, choć są one na tyle delikatne, że matka jeszcze ich nie odczuwa.
Tydzień 10: Twarz dziecka staje się bardziej wyraźna, z widocznymi powiekami, choć oczy pozostają zamknięte. Wewnętrzne narządy kontynuują swoje formowanie i rozwój.
Tydzień 11: Płód jest już prawie w pełni ukształtowany. Rozpoczyna się okres intensywnego wzrostu. Płód zaczyna połykać i kopnięcia stają się silniejsze.
Tydzień 12: Koniec pierwszego trymestru. Większość kluczowych organów i systemów ciała jest już uformowana i zaczyna funkcjonować. Płód wygląda już jak miniaturowy noworodek [1].

Warto pamiętać, że każda ciąża jest indywidualna, a opisane etapy rozwoju mogą nieznacznie różnić się terminami.

Zmiany w organizmie matki
Pierwszy trymestr to nie tylko rozwój dziecka, ale także ogromne zmiany w ciele matki. Wśród tych zmian można wymienić:

• Hormonalne zmiany: Poziom hormonów, takich jak estrogen i progesteron, gwałtownie wzrasta. To one są odpowiedzialne za wiele wczesnych objawów ciąży, jak zmęczenie, nudności czy zmienność nastroju.
• Zmiany w piersiach: Piersi mogą stać się większe, bardziej wrażliwe i napięte, co wynika z przygotowania do laktacji.
• Zwiększony przepływ krwi: U kobiet w ciąży przepływ krwi może zwiększyć się nawet o 50%, co ma na celu wsparcie rosnącego płodu. Może to prowadzić do częstszych uczuć ciepła, zaczerwienienia skóry czy nawet krwawienia z nosa.
• Zmiany w układzie pokarmowym: Wiele kobiet doświadcza nudności lub wymiotów, znanych jako poranne mdłości, które są częste w pierwszym trymestrze. Mogą również wystąpić zmiany w apetycie i preferencjach smakowych.
• Zmęczenie: Wysoki poziom progesteronu, w połączeniu z innymi zmianami w organizmie, często prowadzi do uczucia zmęczenia i potrzeby większej ilości snu.
• Zmiany emocjonalne: Wzrost hormonów może wpływać na emocje, powodując łatwość wpadania w smutek, drażliwość lub nagłe zmiany nastroju.
• Zwiększenie masy ciała: W pierwszym trymestrze przyrost masy ciała jest zazwyczaj niewielki, ale organizm zaczyna się dostosowywać do rosnącej ciąży.
• Zmiany w macicy: Macica zaczyna powoli powiększać się, aby pomieścić rozwijające się dziecko. Choć na początku nie jest to zazwyczaj widoczne na zewnątrz, może to powodować poczucie ciężkości lub niewielkie bóle brzucha.

Te zmiany są naturalną częścią ciąży i przygotowują ciało kobiety do dalszego rozwoju płodu i porodu [2] – [4].

Badania w pierwszym trymestrze

Młoda mama powinna rozpocząć diagnostykę i profilaktykę od wizyty u ginekologa, który przeprowadzi badanie fizykalne: w tym badanie piersi, macicy, ocena wagi, ogólny stan zdrowia. Zleci potrzebne badania diagnostyczne oraz przeprowadzi rozmowę i doradztwo na czas ciąży, omawiając styl życia, sposób odżywiania, aktywność fizyczną, jaką powinna prowadzić. Warto omówić z lekarzem występujące dolegliwości oraz obawy.

W pierwszym trymestrze ciąży zaleca się wykonanie szeregu badań, które mają na celu ocenę stanu zdrowia matki i rozwijającego się płodu. Do badań, które należy wykonać należy badanie krwi, badanie moczu, USG, badania na choroby genetyczne, monitorowanie ciśnienia krwi.

Morfologia krwi sprawdza poziom hemoglobiny, leukocytów, płytek krwi; ważne dla wykrywania anemii, stanów zapalnych. Badanie grupy krwi i czynnika Rh jest niezbędna do ustalenia zgodności grupy krwi matki i dziecka, ważne szczególnie w przypadku różnicy w czynniku Rh pomiędzy matką i dzieckiem. Przesiew na infekcje to testy na obecność wirusów (HIV, WZW B i C) oraz bakterii (kiła), które mogą wpływać na przebieg ciąży i zdrowie dziecka. Test na toksoplazmozę umożliwia sprawdzenie czy matka miała kontakt z tym pasożytem, co może być niebezpieczne dla płodu [5].

Ogólna analiza moczu wykrywa infekcje, obecność cukru (co pomaga w wykryciu cukrzycy ciążowej), białka (mogą wskazywać na nadciśnienie).
Badanie USG (ultrasonografia) wykonuje się w celu datowanie ciąży, które określa dokładny wiek ciążowy i przewidywaną datę porodu. Na USG można zobaczyć również wielkość i budowę płodu przez co sprawdza, czy płód rozwija się prawidłowo. Wykrywanie ciąż mnogich odbywa się również przy pomocy USG, dzięki temu stwierdza się czy występuje więcej niż jeden płód.

W kierunku chorób genetycznych istotne jest wykonanie testu PAPP-A i wolnej podjednostki β-hCG. Test PAPP-A określa stężenie wskaźnika PAPP, czyli osoczowego białka ciążowego A i β-hCG. Wyniki testu pomagają ocenić ryzyko zespołu Downa i innych zaburzeń chromosomalnych takich jak zespół Edwardsa lub zespół Pataua. Pomiar β-hCG pomaga w diagnostyce nieprawidłowych ciąż takich jak ciąże pozamaciczne i możliwe poronienie. Badanie stosowane również jest jako część testu przesiewowego w kierunku zespołu Downa. Ciążę z zaburzeniami chromosomalnymi, wadami serca można również wykryć poprzez pomiar przezierności karkowej (NT). Przezierność karkowa to badanie podskórne nagromadzenia płynu w okolicy karku płodu. Zwiększona ilość płynu wiąże się zaburzeniami genetycznymi. Wynik badania nie jest diagnozą, jedynie pomaga lekarzowi ocenić ryzyko wystąpienia wady [6], [7].

W ciąży bardzo ważne jest monitorowanie ciśnienia krwi. Kontrolowanie nadciśnienia krwi jest istotne w ryzyku wystąpienia stanu przedrzucawkowego. Jest to zaburzenie charakterystyczne dla ciąży, które pojawia się po 20 tygodniu ciąży. Objawia się występowaniem znacznej ilości białek w moczu oraz występowaniem wysokiego ciśnienia krwi. Ważne jest wczesne wykrycie objawów, aby móc leczyć ten stan i zapobiegać działaniom niepożądanym[8].

Badanie tarczycy w pierwszym trymestrze ciąży jest istotnym elementem opieki prenatalnej, ponieważ prawidłowe funkcjonowanie tarczycy ma kluczowe znaczenie dla zdrowia matki i prawidłowego rozwoju płodu. Badanie tarczycy jest ważne, ponieważ tarczyca wpływa na wiele funkcji organizmu, w tym na rozwój układu nerwowego płodu. Zaburzenia tarczycy, takie jak niedoczynność lub nadczynność, mogą mieć negatywne skutki zarówno dla matki, jak i dziecka. W diagnostyce tarczycy wykonuje się badanie:

TSH (hormon tyreotropowy): To podstawowe badanie, które pomaga ocenić funkcjonowanie tarczycy. Wysoki poziom TSH może wskazywać na niedoczynność, a niski – na nadczynność.

FT4 (wolna tyroksyna): Pozwala na dokładniejszą ocenę funkcji tarczycy, szczególnie gdy poziom TSH jest nieprawidłowy.

Przeciwciała anty-TPO (przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycowej): badanie to jest ważne, jeśli istnieje podejrzenie autoimmunologicznej choroby tarczycy, takiej jak choroba Hashimoto [9].

Niedoczynność tarczycy może prowadzić do problemów w rozwoju płodu, niższej masy urodzeniowej dziecka, a nawet przedwczesnego porodu. Natomiast nadczynność tarczycy występuje rzadziej, ale może zwiększać ryzyko nadciśnienia ciążowego, przedwczesnego porodu i innych powikłań.

Suplementacja i dieta
W prawidłowym rozwoju płodu oraz utrzymaniu zdrowia matki w pierwszym trymestrze ciąży bardzo ważna jest odpowiednia suplementacja [10], [11] i dieta. W zaleceniach dotyczących suplementacji należy wymienić:

• Foliany: 400-600 µg (mikrogramów) dziennie. Foliany (ewentualnie kwas foliowy) jest niezbędny do prawidłowego rozwoju układu nerwowego płodu, zwłaszcza w pierwszych tygodniach ciąży, kiedy kształtuje się cewa nerwowa. Zaleca się rozpoczęcie suplementacji przed poczęciem (jeśli to możliwe) i kontynuowanie przez co najmniej pierwszy trymestr ciąży.
• Witamina D3: Zalecana dzienna dawka to około 2000 IU, jest ważna dla rozwoju kości i zdrowia układu odpornościowego. Pomaga też w prawidłowym wchłanianiu wapnia. Należy ją stosować przez cały okres ciąży, a często także w okresie karmienia piersią.
• Żelazo: Dawka zależy od indywidualnych potrzeb i poziomu hemoglobiny; może wynosić od 16 do 27 mg dziennie. Żelazo jest kluczowe w zapobieganiu anemii, ponieważ wspomaga produkcję czerwonych krwinek, które dostarczają tlen do płodu. Lekarz może zalecić suplementację żelaza, zwłaszcza po 12. tygodniu ciąży, gdy zapotrzebowanie na żelazo wzrasta.
• Jod: zalecana dawka to około 150-200 µg dziennie. Jod jest niezbędny dla prawidłowego rozwoju mózgu i układu nerwowego płodu. Dobrym źródłem jodu jest np. morszczyn.

Dieta kobiety w ciąży musi być zrównoważona i różnorodna. Zawierać wszystkie grupy żywności, w tym warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe (najlepiej orkiszowe), białko (mięso, ryby, rośliny strączkowe) oraz produkty mleczne. Warzywa i owoce powinny występować w co najmniej 5 porcjach dziennie, zapewniając witaminy, minerały i błonnik. Białko, które jest ważne dla rozwoju płodu, należy przyjmować zarówno ze źródeł zwierzęcych, jak i roślinnych. W kwestii węglowodany preferowane są pełnoziarniste produkty orkiszowe, dostarczające energii i błonnik. Kobiety w ciąży powinny wybierać zdrowe tłuszcze, takie jak te znajdujące się w oliwie z oliwek, orzechach, awokado. Należy pamiętać o piciu dużych ilości wody, aby unikać odwodnienia oraz zapobiegać zaparciom [12], [13].

Czego należy unikać, a co należy robić?
W ciąży należy pamiętać, że nie wszystko jest wskazane i należy dbać nie tylko o swoje zdrowie, ale również o dziecko, które rozwija się z każdym dniem. Ważnym jest, aby wyeliminować albo ograniczyć spożywanie niektórych produktów. Alkohol powinien zostać całkowicie wyeliminowany, ponieważ nawet niewielkie ilości mogą negatywnie wpływać na rozwój płodu. W kwestii kofeina zaleca się ograniczenie jej spożycia do około 200 mg dziennie (co odpowiada około dwóm małym filiżankom kawy). Nadmierna konsumpcja kofeiny może zwiększać ryzyko poronienia i innych komplikacji. W diecie należy ograniczyć surowe lub niedogotowane mięso, ryby i jaja, ponieważ mogą zawierać szkodliwe bakterie, takie jak salmonella lub listeria. Wieprzowina ze względu na potencjalnie dużą ilość patogenów i pasożytów warto ograniczyć lub zastąpić innym mięsem. Powinno się unikać sushi, surowych owoców morza, niepasteryzowanych produktów mlecznych i miękkich serów, niektórych ryb z wysokim poziomem rtęci, więc należy ograniczyć spożycie ryb takich jak rekin, miecznik, tuńczyk błękitnopłetwy, ryby bałtyckie, łosoś atlantycki (norweski) aby zminimalizować ekspozycję na rtęć i spożywanie metali ciężkich. W ciąży należy rzucić również palenie tytoniu i unikać ekspozycji na dym tytoniowy, ponieważ palenie zwiększa ryzyko poronienia, przedwczesnego porodu, niskiej masy urodzeniowej oraz innych problemów zdrowotnych. Kolejnym czynnikami, których należy unikać to narkotyki i substancje psychoaktywne, które mogą prowadzić do poważnych wad wrodzonych i problemów zdrowotnych u dziecka [14], [15].

Wysiłek fizyczny wskazany jest w formie umiarkowanej aktywności, jednak należy unikać intensywnego wysiłku fizycznego, który niesie ryzyko urazów. Kobiety w ciąży powinny pamiętać o wystarczającej ilości snu oraz unikaniu stresu [16].
Pierwszy trymestr jest etapem pełnym wyzwań, ale także niezwykłych momentów. Należy pamiętać, że każda ciąża jest inna, więc ważne jest, aby przyszła mama słuchała swojego ciała i korzystała z opieki medycznej oraz kierowała się zalecaniami lekarza.

Autorka: Julia Kuc

Bibliografia

[1] “First Trimester of Pregnancy | American Pregnancy Association.” Accessed: Jan. 02, 2024. [Online]. Available: https://americanpregnancy.org/healthy-pregnancy/pregnancy-health-wellness/first-trimester-of-pregnancy/
[2] K. M. Myers and D. Elad, “Biomechanics of the human uterus,” Wiley Interdiscip Rev Syst Biol Med, vol. 9, no. 5, Sep. 2017, doi: 10.1002/WSBM.1388.
[3] H. Hu and I. Pasca, “Management of Complex Cardiac Issues in the Pregnant Patient,” Crit Care Clin, vol. 32, no. 1, pp. 97–107, Jan. 2016, doi: 10.1016/J.CCC.2015.08.004.
[4] P. Soma-Pillay, C. Nelson-Piercy, H. Tolppanen, and A. Mebazaa, “Physiological changes in pregnancy,” Cardiovasc J Afr, vol. 27, no. 2, pp. 89–94, Mar. 2016, doi: 10.5830/CVJA-2016-021.
[5] “Routine Tests During Pregnancy | ACOG.” Accessed: Jan. 02, 2024. [Online]. Available: https://www.acog.org/womens-health/faqs/routine-tests-during-pregnancy
[6] S. Y. Park, I. A. Jang, M. A. Lee, Y. J. Kim, S. H. Chun, and M. H. Park, “Screening for chromosomal abnormalities using combined test in the first trimester of pregnancy,” ogs, vol. 59, no. 5, pp. 357–366, Sep. 2016, doi: 10.5468/ogs.2016.59.5.357.
[7] F. M. Ndumbe, O. Navti, V. N. Chilaka, and J. C. Konje, “Prenatal diagnosis in the first trimester of pregnancy,” Obstet Gynecol Surv, vol. 63, no. 5, pp. 317–328, May 2008, doi: 10.1097/OGX.0B013E31816FF1CD.
[8] E. Eiland, C. Nzerue, and M. Faulkner, “Preeclampsia 2012,” J Pregnancy, vol. 2012, 2012, doi: 10.1155/2012/586578.
[9] A. R. Mansourian, “Thyroid function tests during first-trimester of pregnancy: a review of literature,” Pakistan journal of biological sciences, vol. 13, no. 14, p. 664, 2010.
[10] D. E. Roth, “Vitamin D supplementation during pregnancy: Safety considerations in the design and interpretation of clinical trials,” Journal of Perinatology, vol. 31, no. 7, pp. 449–459, Jul. 2011, doi: 10.1038/JP.2010.203.
[11] D. Chitayat et al., “Folic acid supplementation for pregnant women and those planning pregnancy: 2015 update,” J Clin Pharmacol, vol. 56, no. 2, p. 170, Feb. 2016, doi: 10.1002/JCPH.616.
[12] S. L. Rifas-Shiman, J. W. Rich-Edwards, W. C. Willett, K. P. Kleinman, E. Oken, and M. W. Gillman, “Changes in dietary intake from the first to the second trimester of pregnancy,” Paediatr Perinat Epidemiol, vol. 20, no. 1, pp. 35–42, Jan. 2006, doi: 10.1111/J.1365-3016.2006.00691.X.
[13] C. A. Gontijo, L. C. T. Balieiro, G. P. Teixeira, W. M. Fahmy, C. A. Crispim, and Y. C. D. P. Maia, “Effects of timing of food intake on eating patterns, diet quality and weight gain during pregnancy,” British Journal of Nutrition, vol. 123, no. 8, pp. 922–933, Apr. 2020, doi: 10.1017/S0007114519003398.
[14] M. C. Smid, T. D. Metz, and A. J. Gordon, “Stimulant Use in Pregnancy: An Under-recognized Epidemic among Pregnant Women,” Clin Obstet Gynecol, vol. 62, no. 1, pp. 168–184, Mar. 2019, doi: 10.1097/GRF.0000000000000418.
[15] T. A. Wouldes and B. M. Lester, “Stimulants: How big is the problem and what are the effects of prenatal exposure?,” Semin Fetal Neonatal Med, vol. 24, no. 2, pp. 155–160, Apr. 2019, doi: 10.1016/J.SINY.2019.01.011.
[16] M. Kader and S. Naim-Shuchana, “Physical activity and exercise during pregnancy,” The European Journal of Physiotherapy, vol. 16, no. 1, pp. 2–9, Mar. 2014, doi: 10.3109/21679169.2013.861509.